1. Ιστορικό πλαίσιο
Η μορφή του Nasr/Θεόφοβου ταυτίζεται με την επαναστατική δραστηριότητα του κινήματος των Χωρραμιτών (Khurramian) στα εδάφη του χαλιφάτου των Αββασιδών1, και ιδιαίτερα στις Β. Δ. επαρχίες του (σημ. Β. Ιράν, Μηδία (σημ. Β. Ιράκ), Αζερμπαϊτζάν) κατά το χρονικό διάστημα 815/6-833/4. Ο Nasr ήταν Ιρανός (Μήδος ή Πέρσης) και κατείχε σημαντικό αξίωμα στη διοίκηση του επαναστατικού κινήματος σε ό,τι αφορά το στρατιωτικό του σκέλος. Βρισκόταν υπό την εποπτεία του θρυλικού Babak, του αρχηγού του κινήματος, και θα πρέπει να ήταν ένας από τους υπαρχηγούς του. Οι Χωρραμίτες ήταν ένα πολιτικοθρησκευτικό "αιρετικό" κίνημα στις τάξεις του Ισλάμ και του Χαλιφάτου. Ο Babak, ο Nasr και οι πολυάριθμοι (40.000 και πλέον) σύντροφοί τους ήταν κυρίως ιρανικής προέλευσης και ο αγώνας τους είχε διπλή διάσταση: Αφ’ ενός στρέφονταν εναντίον της θρησκευτικής-κοινωνικής (ανισότητα) κατάστασης του Dar al-Islam (ο χώρος - κόσμος των μουσουλμάνων) εκείνη την περίοδο και για αυτόν τον λόγο διακήρυτταν την έλευση του Mahdi, του Τελικού Κριτή, σύμφωνα με την ισλαμική κοσμοαντίληψη και θεωρία2. Αφ’ ετέρου η αμιγώς ιρανική τους προέλευση3 καταδείκνυε μια "εθνική" διαφοροποίηση των Ιρανών υπηκόων σε σχέση με τον Άραβα κατακτητή και είχε τις πολιτικές της αφορμές στην μετακίνηση του κέντρου βάρους του Χαλιφάτου από την "αραβοκρατούμενη" Δαμασκό στην "ιρανική", από πληθυσμιακή και πολιτισμική άποψη, Βαγδάτη. Η επαναστατική δράση των Χωρραμιτών ξεκίνησε κατά την περίοδο του Χαλίφη Ma'amun (813-833) και ολοκληρώθηκε ανεπιτυχώς επί του διαδόχου του, Mu'tasim (833-842). Η δράση του Nasr και των συντρόφων τους έθετε υπό αμφισβήτηση την εδαφική ακεραιότητα του χαλιφάτου και για αυτό αντιμετωπίσθηκε από την Βαγδάτη με την απαιτούμενη προσοχή. Η εν λόγω κατάσταση εσωτερικής αποσταθεροποίησης του χαλιφάτου δεν πέρασε απαρατήρητη από τους Βυζαντινούς οι οποίοι επί αυτοκράτορα Θεοφίλου Α' (829-842) αποφάσισαν να αναμιχθούν στην εν λόγω εσωτερική διένεξη του χαλιφάτου με την στήριξη της επαναστατικής δράσης του Babak και του Nasr. Απώτερος σκοπός των Βυζαντινών ήταν η αποδυνάμωση του ισχυρού αντιπάλου τους στην ανατολή. Για τους Χωρραμίτες η συμμαχία με το Βυζάντιο αποσκοπούσε στην αποδυνάμωση της κεντρικής εξουσίας της Βαγδάτης και την μεταβολή του πολιτικού-θρησκευτικού σκηνικού με την πτώση της αββασιδικής δυναστείας. Οι αρχικές επιτυχίες του Nasr και των συντρόφων στο πεδίο της μάχης διατήρησαν το κίνημα τους ζωντανό και το κατέστησαν ανθεκτικό επί Ma`amun. Επί Mu'tasim ωστόσο η κατάσταση μεταβλήθηκε, καθώς ο νέος χαλίφης πέτυχε μια ολοσχερή νίκη επί των Χωρραμιτών το 8334.
2. Ο Nasr/Θεόφοβος στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία
Η ήττα των Χωρραμιτών το 833 σήμανε την αρχή του τέλους της επαναστατικής τους δράσης και ανάγκασε τον Nasr και ίσως το μεγαλύτερο τμήμα τους να αναζητήσει καταφύγιο στα βυζαντινά εδάφη. Ο Θεόφιλος που έως τότε στήριζε τους Χωρραμίτες και την δράση τους στα εδάφη του Χαλιφάτου αποφάσισε να συνεχίσει την "φιλοχωρραμιτική" πολιτική του προσφέροντας στήριξη στα υπολείμματα του στρατού τους υπό τον Babak 5. Παράλληλα απεδέχθη το αίτημα του Nasr για την εγκατάσταση των φυγάδων Χωρραμιτών στα βυζαντινά εδάφη. Ο Nasr γνώριζε ότι δεν υπήρχε άλλη διέξοδος σωτηρίας για αυτόν και τους συμμαχητές του αλλά και τις οικογένειες τους πιθανόν. Ο ίδιος αλλά και οι 30.000 Ιράνιοι στρατιώτες του απεδέχθησαν την χριστιανική διδασκαλία, βαπτίσθηκαν και κατόπιν εντάχθηκαν στο ευρύτερο σώμα του βυζαντινού στρατού6. Μάλιστα ο Nasr κατά την βάπτισή του έλαβε το χριστιανικό όνομα "Θεόφοβος".
3. Το περσικό τάγμα
Το μεγαλύτερο τμήμα των στρατιωτών του Nasr διασκορπίστηκε στις επιμέρους θεματικές ενότητες της αυτοκρατορίας, αλλά ένα μεγάλο μέρος τους διατήρησε την φυλετική και στρατιωτική τους υπόσταση σχηματίζοντας ένα ιδιαίτερο στρατιωτικό σώμα, το λεγόμενο και "Περσικόν Τάγμα"7. Ο σχηματισμός του εν λόγω στρατιωτικού σώματος υπό τον Θεόφοβο δεν ήταν τυχαίος και ασφαλώς δεν είναι δυνατόν να θεωρηθεί λανθασμένη ενέργεια του Θεοφίλου λόγω της μελλοντικής Στάσης τους εναντίον του ιδίου, όπως έχει υποστηριχθεί8. Ο Θεόφοβος και οι συμμαχητές του ήταν εγνωσμένης αξίας και αρετής πολεμιστές. Προερχόμενοι από εδάφη με μακρόχρονη πολεμική παράδοση τόσο στον ίππο όσο και στο τόξο, οι Χωρραμίτες ήταν σε θέση να ενισχύσουν το βυζαντινό στρατό με εκείνο το έμψυχο δυναμικό που είχε ανάγκη. Συγκεκριμένα δημιουργήθηκε ένα ευέλικτο στρατιωτικό σώμα το οποίο βρισκόταν εγκατεστημένο στις παραμεθόριες περιοχές της Μ. Ασίας, πιθανόν παραχωρήθηκαν στους Πέρσες στρατιωτικές γαίες, και ήταν σε θέση ανά πάσα στιγμή να αντιμετωπίσει αραβικές εισβολές. Η ίδρυση του "Περσικού Τάγματος" υπό τον Θεόφοβο σε αυτήν την κατεύθυνση αποσκοπούσε. Από την πλούσια επιχειρησιακή του δράση για λογαριασμό του βυζαντινού στρατού, η σημαντικότερη στρατιωτική αποστολή του Θεόφοβου και των στρατιωτών του "Περσικού Τάγματος" έλαβε χώρα το 837, όταν, κατόπιν συνεννοήσεως του Θεοφίλου και του Babak, ο Θεόφοβος εισέβαλε στα νώτα των Αράβων, στην αραβοκρατούμενη Σωζόπετρα (Zapetra), για να την καταλάβει, αλλά κυρίως να παράσχει τον απαιτούμενο αντιπερισπασμό υπέρ του Babak, ο οποίος βρισκόταν σε δυσχερή θέση υπό την πίεση του στρατού του Mu'tasim στο Β. Ιράν. Η επιχείρηση του Θεόφοβου στέφθηκε από απόλυτη επιτυχία, αλλά και υπερβολή: Οι Χωρραμίτες υπέταξαν την πατρογονική πόλη του χαλίφη, αλλά προέβησαν στην ενέργεια της σφαγής του άρρενος πληθυσμού της πόλης9. Η ενέργεια τους αυτή προκάλεσε την αντίδραση του χαλίφη και οδήγησε αργότερα στα αντίποινα των Αράβων με την λεηλασία του Αμορίου (838), της πατρογονικής πόλης του Θεοφίλου και της δυναστείας του10.
4. Η στάση και το τέλος του Θεόφοβου
Η ένταξη του Nasr/Θεόφοβου και του "Περσικού Τάγματος" στις τάξεις του βυζαντινού στρατού αποτέλεσε μια καινοτομία για τα μέχρι τότε επιχειρησιακά δεδομένα των Βυζαντινών. Εκτός των άλλων είχαν εντυπωσιάσει με την στρατιωτική τους αρετή και δεξιότητα με αποτέλεσμα να χαίρουν της απόλυτης εκτίμησης των Βυζαντινών11. Ιδιαίτερα ο Θεόφοβος ήταν αγαπητός στους αριστοκρατικούς κύκλους της Κωνσταντινούπολης λόγω του ήθους και του ακέραιου χαρακτήρα του, όπως τον περιγράφουν οι πηγές12. Μετά τις αποτυχίες του Θεοφίλου στο αραβικό μέτωπο και την λεηλασία του Αμορίου διαμορφώθηκε ένα αρνητικό κλίμα για τον αυτοκράτορα. Τότε πρόβαλλε η μορφή του Θεόφοβου, ως η πλέον κατάλληλη για να αναλάβει τα ηνία της αυτοκρατορίας. Τουλάχιστον αυτό υποπτεύθηκε ο Θεόφιλος, όταν πληροφορήθηκε μέσω μηνύματος της μητέρας του, Θέκλας, στο μικρασιατικό έδαφος ότι μερικοί αριστοκράτες, προφανώς η εικονόφιλη μερίδα, στην Κωνσταντινούπολη διέδιδαν τη φήμη ότι ο ίδιος ήταν νεκρός. Δεν είναι βέβαιο εάν οι αριστοκράτες είχαν προτείνει τον Θεόφοβο ως διάδοχο του Θεόφιλου. Η εν λόγω ανάμιξη του ονόματος του Θεοφόβου στην πολιτική διένεξη της εποχής θα πρέπει να συσχετισθεί με την διαμάχη εικονοφίλων και εικονομάχων. Η εικονόφιλη πλευρά θα πρέπει να στήριξε τον Θεόφοβο για να προκαλέσει την ανατροπή του Θεοφίλου. Αναπόφευκτα, όπως συνέβη και με άλλους στρατηγούς (Μανουήλ και Αλέξιος), ο αρχηγός του Περσικού Τάγματος έπεσε σε δυσμένεια, παρά το γεγονός ότι είχε σώσει λίγο καιρό νωρίτερα (838) την ζωή του αυτοκράτορα στην μάχη της Ανζιτηνής (Anzen)13. Όταν έλαβε το μήνυμα του Θεόφιλου με το οποίο ζητούσε την παραίτησή του από τα στρατιωτικά του καθήκοντα και την έλευσή του στην Κωνσταντινούπολη, ο αρχηγός του "Περσικού Τάγματος" πανικοβλήθηκε και αρνήθηκε να εκτελέσει τις διαταγές του αυτοκράτορα, προτιμώντας την εξορία παρά την θανατική ποινή. Μετακινήθηκε στην Άμαστρι παίρνοντας μαζί του μόνο τους στενούς του συνεργάτες και μέλη της οικογένειάς του και όχι το σύνολο του στρατού του προκειμένου να απομακρύνει κάθε υποψία περί προδοσίας και από τον ίδιο αλλά και από τους στρατιώτες του. Σύντομα όμως τον ακολούθησαν και οι υπόλοιποι, όταν ο Θεόφιλος έστειλε έναν πανίσχυρο στόλο για να το συλλάβουν στην Άμαστρι14. Τότε με το στρατό του πήγαν στην Σινώπη. Εκεί τα στρατεύματα του τον ανακήρυξαν αυτοκράτορα15. Σε εκείνη την δύσκολη στιγμή ο Θεόφοβος επικοινώνησε μυστικά με τον αυτοκράτορα και υποστήριξη την αθωότητά του αλλά και τους στρατιώτες του. Η αντίδραση του Θεόφιλου ήταν θετική και συμβιβαστική. Γνώριζε ότι, εάν ωθούσε τον Θεόφοβο στην φυγή προς την αραβική επικράτεια, θα έχανε ένα πολύτιμο τμήμα του στρατού του. Ταξίδεψε προσωπικά στην Παφλαγονία, συνάντησε τον Θεόφοβο και δέχθηκε τις εξηγήσεις του. Επήλθε η συμφωνία βάσει της οποίας το όνομα του Θεόφοβου αποκαθίστατο, όπως και η εμπιστοσύνη του αυτοκράτορα προς το πρόσωπό του. Πάντως αναφορικά με το ζήτημα του Τάγματος των 30.000 Χωρραμιτών συμφωνήθηκε ο κατακερματισμός τους σε μικρότερες μονάδες των 2.000 ατόμων και η διανομή τους σε διάφορα διοικητικά διαμερίσματα της αυτοκρατορίας (τόσο στα ευρωπαϊκά όσο και στα μικρασιατικά εδάφη).16 Με αυτόν τον τρόπο ο Θεόφοβος κατόρθωσε να διασώσει το μέλλον των στρατιωτών του αλλά και την αποκατάσταση του ονόματός του. Όσο για την ζωή του, δεν συνέβη το ίδιο. Πιθανόν δολοφονήθηκε το 840 ή 842 στην Κωνσταντινούπολη από τον Πετρωνά μετά από εντολή του Θεόφιλου προκειμένου να αποφευχθεί οποιαδήποτε νέα συνωμοσία στο μέλλον17.
1. Το Χαλιφάτο των Αββασιδών (750-1298) με πρωτεύουσα την Βαγδάτη κατελάμβανε στους πρώτους αιώνες (8-9ος) τις περιοχές του σημερινού Ιράκ και Ιράν με κάποια επιπλέον εδάφη στον Καύκασο και την Κ. Ασία. 2. Michel Le Syrien, Chronicle de Michel le Syrien, v. I (-III), par J. B. Chabot, Paris 1899, σ. 50. Bar-Hebraeus, Chronography of Gregory Abu’l Faraj, translated into English by E. A. Budge I (Oxford 1932), σσ. 131-132. 3. Hitti, History of the Arabs (London 1974),.σ. 323. 4. Tabari, (Muhammad Ibn Jarir), Ta'rikh-i 'l rusul wa 'l muluk (History of the Prophets and the Kings), tr & ed. C. E. Bosworth, (Bibliotheca Persica) New York 1999, σ. 292. 5. Rosser, "Theophilus’ Khurramite Policy and its Finale: the Revolt of Theophobus’ Persian Troops in 838", Byzantina 6 (1974), σ. 267. 6. The Logothete: Theodosius Melitenus, Chronographia, ed. G. Tafel (Munich 1954), σ. 148. Συνεχιστής του Γεωργίου Μοναχού: Georgius Monachus Continiuatus, Chronografia, (Bonn 1842), σ. 793. Μιχαήλ ο Σύρος, σ. 88. Bar Hebraeus, σ. 135. 7. Γενέσιος, σ. 57. Συνεχιστής του Θεοφάνη, σ. 112. 9. Μιχαήλ ο Σύρος σ. 96. Bar Hebraeus, σ. 135. 11. Γενέσιος: Genesius, Regna, (Bonn 1842), σ. 57. Συνεχιστής του Θεοφάνη, σ. 112. 12. Theodosius Melitenus, σ. 158. Συνεχιστής του Γεωργίου Μοναχού, σ. 810. 13. Συνεχιστής του Θεοφάνη, σ. 113. Γενέσιος, σ. 68. 14. Rosser, ό.π., σ. 270. 15. Η εν λόγω εξέλιξη έλαβε χώρα μάλλον παρά την θέλησή του και λόγω της ψυχολογική κατάστασης στην οποία βρισκόταν το Τάγμα του διαισθανόμενο το δυσοίωνο μέλλον του. Βλ. Γενέσιος, σ. 58. 16. Συνεχιστής του Θεοφάνη, σ. 125, Γενέσιος, σ. 59. 17. Δεν μαρτυρείται υπό ποιες συνθήκες συνετέλεσθη η δολοφονία του Θεοφόβου. Πιθανόν ο ίδιος να ενεπλάκη σε νέα συνωμοτική προσπάθεια ή απλώς να έπεσε θύμα δυσφήμησης. Hallingsworth P. A., "Theophobus", The Oxford Dictionary of Byzantium, ed. A. kazhdan, (Oxford 1991), τ. 3. σ. 2068.. |
|
|